Przejdź do głównej treści

Historia psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim

Psychologia na Uniwersytecie Jagiellońskim ma długie dzieje, ale krótką historię. Do dwudziestego wieku problematyka psychologiczna była podejmowana w ramach innych dyscyplin naukowych, takich jak filozofia, teologia, medycyna czy prawo. Początki psychologii jako odrębnej nauki są na Uniwersytecie Jagiellońskim nierozdzielnie związane z osobą Władysława Heinricha (1869-1957). Ten urodzony w Krakowie psycholog i filozof, członek Polskiej Akademii Umiejętności (PAU), studiował w Zurichu na Politechnice matematykę i przyrodoznawstwo oraz w Monachium filozofię i psychologię. W 1894 roku doktoryzował się u Richarda Avenariusa na podstawie pracy Bemerkungen zur neueren physiologischen Psychologie in Deutschland mit besonderer Berucksichtigung der Aufmerksamkeit. Następnie związał się z Uniwersytetem Jagiellońskim, gdzie w latach 1897-1900 był asystentem w Katedrze Fizyki Doświadczalnej.

 

Władysław Heinrich przeprowadził pierwsze w Polsce badania eksperymentalne nad wrażeniami. Habilitował się z psychologii doświadczalnej i metodologii nauk przyrodniczych w roku 1900. Wykładał psychologię i psychofizykę. Studiował również w Paryżu. W 1903 z jego inicjatywy powstała pierwsza w Polsce Pracownia Psychologii Doświadczalnej (w roku 1905-06 powołano Pracownię Psychologiczną przy Katedrze Filozofii na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie), urządzona na poziomie europejskim. Zniszczona w czasie II wojny światowej była odtwarzana w okresie powojennym. Wpływ na rozwój pracowni miały wizyty Heinricha w podobnych placówkach w Wielkiej Brytanii i USA. W latach 1903-1939 Heinrich wykładał psychologię, filozofię i metodologię nauk. Był redaktorem „Kwartalnika Filozoficznego”, patronował powstaniu Katedry Pedagogiki oraz Psychologii Pedagogicznej. Tablica upamiętniająca założyciela Pracowni Psychologii Doświadczalnej - profesora Władysława Heinricha znajduje się w obecnej siedzibie Instytutu Psychologii UJ przy ul. Ingardena 6.

 

Drugą niezwykle zasłużoną dla krakowskiej psychologii postacią był Stefan Szuman (1899-1972), lekarz, psycholog, teoretyk sztuki, malarz, współtwórca polskiej szkoły psychologii rozwojowej, twórca koncepcji radości życia i teorii wychowania estetycznego oraz prekursor badań psycholingwistycznych. Studiował medycynę w Monachium oraz filozofię na Uniwersytecie Poznańskim. Przymusowo wcielony, służył w pruskiej armii, pełniąc obowiązki lekarza, następnie - po przejściu na polską stronę - brał udział w Powstaniu Wielkopolskim. W wojnie 1920 odznaczony Krzyżem Walecznych. W 1926 roku doktoryzował się z filozofii na podstawie rozprawy Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej dziecka. W Wiedniu i Genewie zapoznał się z pracami Charlotte Bühler, Eduarda Claparde’a i Jeana Piageta. W 1927 roku habilitował się na podstawie rozprawy Badania nad rozwojem spostrzegania i reprodukowania prostych kształtów przez dziecko. Od 1928 roku związany z Uniwersytetem Jagiellońskim, gdzie objął Katedrę Psychologii Wychowawczej. Autor wielu znaczących prac z zakresu psychologii rozwojowej (Geneza przedmiotu, Rozwój pytań dziecka), psychologii osobowości (Natura, osobowość i charakter człowieka), wychowania estetycznego (O sztuce i wychowaniu estetycznym) oraz psychologii mowy (O rozwoju myślenia i języka dziecka).

 

Po II wojnie światowej w Polsce, podobnie jak w innych krajach tzw. bloku wschodniego, zajęcia dydaktyczne z psychologii zostały ograniczone do minimum. Została również wstrzymana możliwość formalnej specjalizacji w zakresie psychologii. Pomimo to w Krakowie (podobnie jak i Warszawie, Poznaniu, Katowicach, Łodzi i Lublinie) prowadzone były badania naukowe, co zaowocowało w następnych latach (w okresie 1946-54) publikacjami. W Polsce wydano 16 pozycji książkowych autorstwa między innymi: A. Dryjskiego, M. Dybowskiego, M. Kreutza, A. Lewickiego, E. Markinównej, ks. J. Pastuszko, J. Pietera, A. Sekrety, W. Szewczuka i innych. W roku 1956-57 zorganizowano w Krakowie (podobnie jak Warszawie i Poznaniu) po raz pierwszy w Polsce specjalistyczne studia psychologiczne. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że były to jedne z pierwszych w skali europejskiej studia tego rodzaju. W tym czasie znaczącymi postaciami w zakresie psychologii na Uniwersytecie Jagiellońskim byli - obok Stefana Szumana - także Danuta Gierulanka i Włodzimierz Szewczuk oraz uczniowie profesora Szumana: Lidia Geppertowa, Maria Przetacznik-Gierowska, Maria Susułowska, Anna Wyszyńska, Edward Franus i Stefan Suchoń.

 

Filozof i psycholog, Danuta Gierulanka (zm. w 1995 r.), uczennica Ingardena i tłumaczka jego dzieł, prowadziła badania nad swoistością poznania matematycznego oraz rozumieniem tekstów (Z zagadnień swoistości poznania matematycznego).

 

Włodzimierz Szewczuk (zm. w 2002 r.) kierował Katedrą Psychologii Uniwersytetu Jagiellońskiego od 1960 roku do 1970, w którym to roku objął funkcję Dyrektora Instytutu Psychologii i sprawował ją do 1981 roku. Był członkiem wielu towarzystw naukowych krajowych i zagranicznych. Opublikował 19 książek monograficznych, z których za najważniejsze uważa się: Les illusions optico-geometriques, Paris - Cracovie 1938, Teoria postaci i psychologia postaci, Kraków 1951, Psychologia zapamiętywania, Wrocław - Warszawa 1957 (6 wydań), Badania eksperymentalne nad rozumieniem zdań, Kraków 1960, Psychologiczne podstawy zasad wychowania, Warszawa 1972, Wstęp do anty-psychoanalizy, Warszawa 1973, Sumienie, Warszawa 1988, Osiem szkiców o teorii osobowości, Kraków 1990 oraz Nowa teoria marzeń sennych, Kraków 1955, którą uważał za swoje opus vitae. Poza monografiami opublikował 4 podręczniki - ostatni (Psychologia) w roku 1990. Jest twórcą Biblioteki Klasyków Psychologii i wieloletnim przewodniczącym jej Komitetu Redakcyjnego. Pod redakcją naukową W. Szewczuka ukazała się w 1998 roku Encyklopedia Psychologiczna.

 

Lidia Geppertowa prowadziła pod kierunkiem S. Szumana badania nad językiem i myśleniem dzieci głuchoniemych. Jej prace dotyczące składni oraz rozumienia przysłówków i przyimków przez te dzieci stanowią do dziś odniesienie dla badań nad mową dzieci głuchoniemych (Wpływ składni zdania mowy migowej na rozumienie zdania językowego, Rozwój rozumienia i posługiwania się pojęciami stosunków określonych przyimkami u dzieci dwu-trzyletnich). Lidia Geppertowa założyła Zakład Psychologii Defektologicznej, którym kierowała do 1968 roku.

 

Maria Przetacznik-Gierowska (zm. w 1995 r.) kontynuowała rozpoczęte przez Szumana badania nad językiem i myśleniem dziecka. Wyniki niektórych jej wielokierunkowych badań opublikowanych w licznych pracach zostały zaprezentowane w zbiorze Od słowa do dyskursu. W rodzimej i światowej literaturze psycholingwistycznej prace Marii Przetacznik-Gierowskiej zajmują znaczącą pozycję. Innym obszarem jej zainteresowań i badań był rozwój myślenia dzieci; najważniejsze prace z tej dziedziny to m. in.: Rozwój rozumowania dzieci w wieku przedszkolnym w toku rozwiązywania problemów konstrukcyjnych i werbalnych, Geneza i rozwój rozumienia przez dzieci kategorii przeciwieństwa oraz Cognitive and interpersonal functions of children’s questions (wspólnie z M. Ligęzą). Prowadziła badania nad orientacją dorosłych w rozwoju języka dziecka: Parent’s beliefs about their childrens language development and stimulation (wspólnie z M. Kielar-Turską, J. Przetacznikiem i D. Szatko). Zajmowała się także problemami psychologii wychowawczej (podręcznik Psychologia Wychowawcza). Przygotowała monografie i podręczniki z zakresu rozwoju dziecka: Podstawy rozwoju psychicznego, Rozwój psychiczny dzieci i młodzieży, Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego (wspólnie z G. Makiełło-Jarżową). Kierowała Zakładem Psychologii Rozwojowej i Wychowawczej przez ponad dwadzieścia pięć lat.

 

Maria Susułowska (zm. w 1998 r.) kierowała Zakładem Psychologii Klinicznej. Wczesne jej prace były poświęcone badaniom nad rozwojem eksploracji u dzieci (Reakcje poznawcze dzieci w wieku przedszkolnym na nowe bodźce). Późniejsze prace dotyczyły problemów rozwoju człowieka dorosłego (Psychologiczna analiza przebiegu studiów wyższych, wspólnie z Z. Nęckim) oraz w wieku senioralnym (Psychologia starzenia się). Zasadniczy jednak nurt zainteresowań Marii Susułowskiej dotyczył szeroko rozumianej psychopatologii; nurtu tego dotyczy większość rozpraw i opublikowanych artykułów. Na uwagę zasługuje zorganizowanie cyklu sympozjów naukowych z udziałem wybitnych współczesnych psychologów klinicznych i lekarzy, poświęconych znaczeniu i roli psychologa w różnych działach medycyny i więziennictwie (materiały opublikowane w Zeszytach UJ). M. Susułowska jest prekursorem psychologicznych badań chorych somatycznie, szczególnie nowotworowych w Polsce. W latach 70-tych była inicjatorem i rzecznikiem wprowadzenia psychologów do lecznictwa pozapsychiatrycznego.

 

Anna Wyszyńska prowadziła badania nad rozwojem praksji u dzieci (Rozwój psychomotoryczny małego dziecka). Późniejsze jej prace dotyczyły zabaw dziecięcych oraz dziecięcej reprezentacji świata (Rozwój orientacji w otoczeniu u dzieci w wieku przedszkolnym). W latach 1972-1992 kierowała Zakładem Psychologii Defektologicznej i Rehabilitacyjnej. Zajmowała się głównie problematyką upośledzenia umysłowego. Kierowała pracami doktorskimi z zakresu rehabilitacji inwalidów. Była redaktorem naukowym skryptu pt. Psychologia defektologiczna i autorką szeregu artykułów poświęconych zagadnieniom defektologicznym.

 

Edward Franus współpracował z profesorem Stefanem Szumanem jako jego asystent w latach 1946-60 nad zastosowaniem techniki filmowej i fotograficznej w badaniach rozwoju dziecka. Wykorzystując doświadczenia z tej współpracy, opracował i opublikował w latach 1963-88 unikatową serię pięciu albumów ukazujących rozwój psychomotoryczny dzieci od urodzenia do szóstego roku życia, w tym sprawdziany rozwoju i treningi. Drugim obszarem badań profesora Franusa, już po objęciu kierownictwa Zakładu Psychologii Pracy, były problemy myślenia, wyobraźni i rozumienia technicznego oraz problemy psychologii pracy. Reprezentatywnymi publikacjami z tego zakresu są: Rozumienie narzędzi przez uczniów, Rola wyobraźni w myśleniu, Myślenie techniczne, Wstęp do psychologii pracy, Technical thinking as a separate psychological category. Trzeci obszar wypełniły problemy ergonomii. Z tego zakresu opublikował książkę Connective networks in ergonomics. General methodological considerations, polska wersja: Struktura i ogólna metodologia nauki ergonomii, Universitas 1992. Jest czynnym członkiem Komitetu Ergonomii PAN, Prezydium Redakcji „Ergonomia”.

 

Stefan Suchoń, matematyk, podjął współpracę ze Stefanem Szumanem zainteresowany psychologicznym wyjaśnieniem przyczyn niepowodzeń w uczeniu się matematyki. Po roku 1956 był przedstawicielem Uniwersytetu Jagiellońskiego na konferencji powołującej do życia studia psychologiczne w Polsce. Zasłużył się jako wybitny organizator i dydaktyk.

 

W latach sześćdziesiątych Katedra Psychologii została przemianowana na Instytut Psychologii, w którym wyodrębniały się kolejne zakłady i pracownie. Od początku swego istnienia psychologia była jednym z kierunków Wydziału Filozoficzno-Historycznego UJ. W latach dziewięćdziesiątych wyodrębnił się Wydział Filozoficzny, na którym oprócz psychologii znajdują się jeszcze: filozofia, socjologia, religioznawstwo i pedagogika.

 

W roku akademickim 1990/91 w Instytucie Psychologii wprowadzono reformę studiów zapewniającą studentom możliwość indywidualnego konstruowania programu studiów poprzez wybór zajęć z puli kursów oferowanych corocznie przez Instytut.